Aonjezi

• Definition: Aonjezi ndi mawu omwe amawonjezera kuchuluka kapena mawu ena, komanso akufotokoza momwe, malo, nthawi, kapena kuchuluka kwa zomwe zikuchitika.

Mitundu ya Aonjezi

1. Amalo (Malo): Amasonyeza malo komwe ntchito ikuchitika.

   • Zitsanzo:

     • Upite kumudzi ukapereke ndalama.

     • Adabisala pachitsamba.

2. Amakhalidwe/amchitidwe (Chitidwe): Amakamba za momwe ntchito ikuchitikira, akuyankha funso loti “bwanji?” kapena “motani?”

   • Zitsanzo:

     • Ife tafika bwino.

     • Ankawerenga mofulumira.

3. Anthawi (Nthawi): Amasonyeza nthawi yomwe ikuchitika, akuyankha funso loti “liti?” kapena “nthawi yanji?”

   • Zitsanzo:

     • Tinkatafuna mondokwa powerenga.

     • Chiyanjano adamwalira usiku.

4. Ofunsa (Ofunsa): Amafunsa zamalo, mchitidwe, nthawi, ndi kuchuluka.

   • Zitsanzo:

     • Ukupita kuti?

     • Wafera pati?

5. Amuyeso (Kuchuluka): Amapima (amayesa) kuchuluka kapena kuchepa kwa momwe ntchito ikuchitikira.

   • Wowerenga (Kuwonjezera):

     • Ndagogoda kawiri koma sananditsegulire.

     • Titadya katatu, tidakhuta ndithu.

   • Wochulutsa (Kuchepetsa):

     • Amapita kawirikawiri.

     • Mudye pang’ono nsimayo.

6. Otsimikiza/otsindika (Chitsimikizo): Amatsimikiza kuchitika kwa ntchito.

   • Zitsanzo:

     • Tibwera ndithu, musakayike.

     • Adavala malaya okongola ndithu.

7. Okayika/openeka (Kuyika mu nkhawa): Amakayika kapena kupeneka zakuchitika.

   • Zitsanzo:

     • Mwina, abwera.

     • Iye kapena apita yekha.

8. Ovomera kapena kukana (Vomera/Kana): Amavomera kapena kukana zakuchitika.

   • Zitsanzo:

     • Zoonadi, Salamanda ndi ineyo.

     • Ayi, sitingagwade kwa milungu yakufa.

Kapangidwe ka Aonjezi

1. Kuchokera kumayina: Poyika aphatikiram’mbuyo “mwa-,” “ku-,” “pa-,” ndi “mu-” ku mayina.

   • Zitsanzo:

     • Chombo amayankhula mwanzeru.

     • Tiyeni tikachezere kumbali.

2. Kuchokera ku masinde a afotokozi: Aonjezi amapanga poyika aphatikiram’mbuyo “ku-,” “pa-,” ndi “mwachi-.”

   • Zitsanzo:

     • Ku- → -tali: Kutali.

     • Pa- → -ng’ono: Pang’ono.

     • Mwachi- → -kulu: Mwachikulu.

3. Kuchokera ku aneni: Amapangidwa poyika aphatikiram’mbuyo “mo-,” “po-,” ndi “cho-.”

   • Zitsanzo:

     • Mo- → -yenda: Moyenda.

     • Po- → -gona: Pogona.

     • Cho- → -thamanga: Chothamanga.

4. Kuchokera ku aonjezi ena: Poyika “mwa-” ku aonjezi ena.

   • Zitsanzo:

     • Mwa- → -chabe: Mwachabe.

     • Mwa- → -udyo: Mwaudyo.

     • Mwa- → -dala: Mwadala.

5. Kuchokera kumasinde osiyanasiyana:

   • Osonyeza malo: Kuyika aphatikiram’mbuyo “ku-,” “pa-,” ndi “mu-” kumasinde amalo.

     • Zitsanzo:

       • Ku- → -no: Kuno.

       • Pa- → -no: Pano.

       • Mu- → -no: Muno.

6. Owerengera: Kuyika aphatikiram’mbuyo “ka-” ndi “kachi-” ku masinde owerengera.

   • Zitsanzo:

     • Ka- → -modzi: Kamodzi.

     • Kachi- → -wiri: Kachiwiri.